मोहम्मद रफी ! बस नाम हि काफी है, असे म्हणायचे दिवस आता हळूहळू इतिहासजमा होऊ लागले आहेत. सिनेफिल्मसंगीताच्या या अवाढव्य विश्वात अनेक संगीतसूर्य उदयास आले, आपल्या तेजाने झळकले आणि अस्ताला देखील गेले. यांपैकी रफीच्या वाट्याला उदय आणि तळपणे इतकेचं आले. नाही म्हणायला किशोरयुगाने त्याच्या भाग्याचा रवी मावळतीला झुकतोय अशी शंका येऊ लागली होती, परंतु हे मळभ लवकरच दूर होऊन रफी परत आपल्या अनभिषिक्त सम्राटपदाकडे वाटचाल करू लागला होता. परंतु, मृत्यूने त्याची हि धडपड बंद पाडली. रफीचा एक चाहता म्हणून त्याचे अकाली निधन थोडेसे मनाला चटका किंवा हळहळ वगैरे ते काय म्हणतात ते लावून जाते खरे पण रफीची हि ' एक्झिट ' एकप्रकारे योग्य वेळी झाली असेच म्हणावे लागते. कारण रफीच्या अखेरच्या काळातील जर बव्हंशी गाणी -- त्याने वा इतरांनी गायलेली ऐकली असता या गाण्यांचा / संगीताचा एकूणचं दर्जा खालावत ( हे विधान कोणत्याही क्षेत्राच्या बाबतीत नेहमीच चपखल बसत असल्यामुळे सर्वत्र वाचण्यास मिळते . त्यामुळे दर्जा हा खालावण्यासाठीच असतो अशी आता माझी ठाम समजूत झाली आहे ! ) चालल्याचे दिसून येते. उदाहरणार्थ - ' कुली ' सिनेमातील शब्बीर कुमारने म्हटलेली गाणी खरे तर रफी गाणार होता, पण त्याच्या निधनाने ती संधी शब्बीरला मिळाली. कल्पना करा, ज्या गंधर्वाने ' यह जिंदगी के मेले ' किंवा ' यह दुनिया यह महफिल ' गायले, त्याच गळ्यातून ' सारी दुनिया का बोज ' किंवा ' मुझे पीने का शौक नहीं ' ऐकताना कसे वाटले असते ? पुढील काळातील भीषण रचनांमधील जरी नसली तरी भीषण शब्दांत गुंफलेली गाणी गाण्यास रफी जगला नाही हे मी त्याचे एकप्रकारे सुदैवचं मानतो.
रफीच्या जाण्याने सिनेसंगीत विश्वात एक पोकळी निर्माण झाली वगैरे गोष्टी / कथा घडून आल्या. ती पोकळी भरून काढणे शक्य नाही हे सर्वांना माहिती होते. परंतु तरीही ' प्रति रफीचा ' शोध घेण्याचे प्रयत्न करण्यात आले. त्या प्रयत्नांना अन्वर, शब्बीर कुमार व मोहम्मद अझीजच्या रूपाने अल्पसे यश प्राप्त झाले.
या तिघांपैकी अन्वरची गोष्ट थोडी निराळी होती. अन्वरच्या आवाजावर रफीचा प्रभाव किती आहे हे सांगणे थोडे कठीण आहे. कारण, त्याच्या नैसर्गिक आवाजाची ठेवणच जवळपास रफीच्या समान आहे.
अन्वरच्या उलट म्हणजे शब्बीर कुमार ! बेसुरा वगैरे कित्येक विशेषणांनी त्यास अद्यापही हिणवले जाते. शब्बीरच्या आवाजात देखील अनेक उणीवा आहेत. मात्र, या उणीवा लक्षात घेऊन जर
अन्वर व शब्बीरपेक्षा मोहम्मद अझीजच्या गायकीची तऱ्हाच निराळी आहे. अझीजचा आवाज हा काहीसा जड / भारी आहे. तसेच खर्जातील त्याचा आवाज मध्य व तारसप्तकापेक्षा वेगळा असल्याचे लगेच लक्षात येते. हे दोन त्याच्या आवाजातील मानले तर दोष आहेत आणि मानले तर नाहीत ! या बाबीकडे दुर्लक्ष केले असता मोहम्मद अझीजकडे देखील बऱ्यापैकी गुणवत्ता असल्याचे दिसून येते.
अन्वर, शब्बीर आणि अझीज यांचे एक वैशिष्ट्य म्हणा कि वेगळेपण -- हे त्रिकुट ज्या क्रमाने हिंदी सिनेसंगीतात अवतीर्ण झाले त्याच क्रमाने बाहेर देखील पडले. आज या तिघांची गाणी तर दुरचं पण या त्रिकुटाची नावे देखील लोकांच्या स्मरणात फारशी नाहीत. सर्व काळाचा महिमा ! दुसरे काय ? जी तऱ्हा रफीच्या तथाकथित वारसदारांची तीच किशोरच्याही ! कुमार सानू, अभिजित, बाबुल इ. मंडळींना आज जवळपास अज्ञातवासच पत्करावा लागला आहे. तसे बघितले तर या किशोर मंडळींचा आणि किशोरच्या आवाजाचा दूरदूरपर्यंत संबंध नाही. बरं, हि झाली तशी बाहेरची मंडळी. अमित कुमारचे काय ? अमित कुमार आणि किशोर कुमार यांच्या आवाजात जरा तरी साम्य आहे का ? पण लोकांनी नाहक त्यांच्यात तुलना करण्यात स्वतःचा वेळ वाया घालवला. संगीतकारांनी देखील किशोर प्रमाणेच अमितला गायला भाग पाडून त्याची स्वतःची जी काही शैली होती ती पार बिघडवून टाकली.
गाणं हे रक्तात असते असे म्हटले जाते मग किशोर, रफी, महेंद्र कपूर, आशा भोसले यांची मुले या क्षेत्रात पुढे का आली नाहीत ? प्रसिद्ध शास्त्रीय संगीत गायक उस्ताद अमीरखान यांचा मुलगा हैदर अमीर उर्फ शहाबाज खान हा गायचं सोडून अभिनयाकडे का वळला ? या प्रश्नांची उत्तरे शोधावीत इतके महत्त्वाचे हे प्रश्न नाहीत. परंतु, आपण एखाद्या विषयी अवास्तव अपेक्षा ठेवून त्या त्याच्याकडून पुऱ्या झाल्या नाहीत तर त्यास शिव्या घालायचे हा कोणता न्याय ? रफीच्या तुलनेने त्याचे हे तथाकथित वारसदार कसे कनिष्ठ दर्जाचे आहेत हे सिद्ध करण्यासाठी रफीचा आवाज त्याच्या काळातील सर्व नट मंडळींना ‘ फिट्ट ‘ बसायचा असे सांगितले जाते. पण प्रत्यक्षात काय आहे ? प्राणला रफीचा आवाज कधीच फिट्ट बसला नाही. मेहमूद आणि रफी यांची गाणी जरी बरीच गाजली असली तरी कित्येकदा संधी मिळेल तेव्हा मेहमूद आपल्यासाठी मन्ना डे ने गाणं गावं यासाठी प्रयत्नशील असायचा हे विसरून कसे चालेल ? संजीव कुमारला रफीने अनेकदा आवाज दिला पण तो अनेकदा त्यास शोभून दिसला नाही. या बाबतीत किशोरप्रेमींनी देखील फार हुरळून जायची गरज नाही. कित्येक नट मंडळीना त्याचाही आवाज शोभून दिसायचा नाही हे उघड गुपित आहे. प्राणचे उदाहरण तर रफी – किशोरसाठी कॉमन आहे. त्याला फक्त मन्ना डे चाच आवाज शोभून दिसतो. त्याशिवाय कित्येकदा शशी कपूर आणि जितेंद्रला किशोरचा आवाज विसंगत वाटला आहे हे विसरून चालत नाही. सारांश, केवळ प्रत्येक नटाला शोभणारा आवाज हि कोणत्याच गायकाची खासियत वा स्पेशालिटी नाही. पण तरीही आम्ही असेच धरून चालतो कि, रफी – किशोर हे सर्व नायकांचे आवाज होते. मग मुकेश, हेमंत कुमार, मन्ना डे, तलत मेहमूद, महेंद्र कपूर इ. गायक कोणाचे आवाज होते ?
३१ जुलै असो कि २४ डिसेंबर,
वर्तमानपत्रात आजही रफीच्या नावाने कार्यक्रम करणाऱ्या अनेक गायकांच्या जाहिराती
वर्तमानपत्रात झळकत असतात. या कार्यक्रमांना लोकांचाही तसाच प्रेसाद मिळत असल्याने
या कार्यक्रमांचे प्रस्थ वाढले आहे. खरे तर यामुळे कोणाची वा कसलीही हानी होत
नाही. एखाद्याला गाण्याचे वेड आहे म्हणून त्याला पूर्णवेळ संगीत शिकण्यापलीकडे
काही न करू देण्याचा जमाना परीकथेतील राजकुमाराप्रमाणे कधीच लुप्त झाला आहे.
त्यामुळे अनुकरण करणारे वा बेसिक सुरांचे ज्ञान घेऊन गाणारे गायक आता हल्ली जास्त
प्रमाणात तयार होऊ लागले आहेत. पैकी, अनुकरण करणाऱ्या गायकांमुळे गतकाळातील गायक
लोकांच्या स्मृतीत राहिले आहेत हे विसरून चालणार नाही !
एखाद्या नामवंत गायकाचे अनुकरण करणे
हि काही वाईट अशी गोष्ट नाही. सुरवातीला कित्येकांचा अनुकरणाकडे कल असतो आणि फिल्म
संगीत ऐकण्यासाठी सहज उपलब्ध असल्याने कुठेही बसून गाणी ऐकत त्यानुसार गाण्याचा प्रयत्न
करणे हे जवळपास शून्य खर्चात जमून येते. नाहीतर क्लासिकल गायन शिकायला प्रथम तीन
ते पाच हजार रुपये खर्चून हार्मोनियम घेण्यापासून आरंभ करावा लागतो आणि हि खर्चिक
बाब कित्येकांच्या आवाक्याबाहेरची असते. त्यामुळे ते सहजसाध्य अशा मार्गाकडे
वळतात. पुढे गाण्याची थोडी फार समज येताच ते क्लासिकलकडे वळतात किंवा गाणे गायचं
सोडून देतात. अशा अनुकरण करणाऱ्या मंडळींमुळे संगीताची हानी होते वगैरे फालतू बडबड
अनेकजण करतात. पण त्यांनी एक गोष्ट लक्षात घ्यावी व ती म्हणजे –-- इच्छेला वा
स्फूर्तीला तुम्ही नियमांच्या चौकटीत
बांधू शकत नाही. एखाद्याला नाउमेद करायचे असेल तर तुझा आवाज चिरका, बसका, अनुनासिक
आहे इ. इ. बोलून याला बेहिंमत केले जाते. वास्तविक आवाज आणि गाता गळा सर्वांनाच
असतो. पण हे सत्य लपवून ठेवायचे आणि समोरच्याचे मानसिक खच्चीकरण करायचे आणि मग तो
अनुकरणाच्या मार्गाने निघाला कि त्याला हिणवायचे, हा दुटप्पीपणा काय कामाचा ?
